Türkiye ile Libya ortasında geçtiğimiz günlerde imzalanan hidrokarbon mutabakatının yankıları devam ederken, iki ülkenin birlikte tartışmalı bölgelerde gaz arama çalışmalarına başlamasının Doğu Akdeniz’de esasen mevcut olan gerginliği daha da tırmandırabileceği belirtiliyor.
Türkiye’den Libya’ya hafta başında giden üst seviye ve kalabalık bir heyetin ziyareti kapsamında Türkiye ile Libya Ulusal Birlik Hükümeti ortasında “hidrokarbonlar alanında karada ve denizde ikili bilimsel, teknik, teknolojik, türel, idari ve ticari işbirliğinin geliştirilmesini öngören” bir mutabakat zaptı imzalandı.
Uzmanlara nazaran bu zapt ile 2019 Kasım ayında Ankara ile Trablus ortasında imzalanan ve o periyotta de çok reaksiyon çeken deniz yetki sonlarının belirlenmesine ait muahede artık uygulama evresine girmiş oldu.
Yunanistan ile Mısır, Türkiye ile Libya ortasındaki 2019 muahedesini etkisiz kılma uğraşları çerçevesinde 2020 yılında “deniz yetki alanlarını sonlandırma anlaşması” imzalamış ve Türkiye-Libya muahedesinin geçersiz olduğunu tez etmişti.
Atina ve Kahire’den Libya ile son imzalanan mutabakat zaptına da reaksiyon geldi. Yunanistan Dışişleri Bakanlığı “Yunanistan bölgede egemenlik haklarına sahip. Bu hakları memleketler arası deniz hukukuna tam hürmet çerçevesinde tüm yasal yollarla savunmayı amaçlıyoruz” derken, Türkiye’den yapılan açıklamada ise iki hükümran devlet ortasında işbirliğine yönelik bir muahedeye üçüncü ülkeler yahut tarafların itiraz etmesinin milletlerarası hukuka muhalif olduğu kaydedildi.
Mutabakatın değeri ne?
Ukrayna savaşı ve ortaya çıkan güç krizi ile birlikte ehemmiyeti artan Doğu Akdeniz’deki hidrokarbon kaynakları gerek denize kıyısı olan ülkeler gerekse güç gereksinimindeki üçüncü taraflar ortasındaki güç gayretini de artırmış durumda.
Kadir Has Üniversitesi Milletlerarası Bağlantılar Öğretim Üyesi Doç. Dr. Salih Bıçakçı, Libya ile imzalanan 2019 mutabakatının deniz alanının kullanımı üzerine olduğunu lakin bu kullanımın ne olduğunun o devirde çok netleştirilmediğini belirterek, Pazartesi imzalanan mutabakat ile bu netleştirmenin “hidrokarbonlar” olarak yapıldığını belirtiyor.
Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu’nun yaptığı “Biraz evvel imzaladığımız hidrokarbon muahedesi hem karada hem denizde ve yetki alanlarımızda kazan-kazan anlayışıyla Türk ile Libya firmalarının birlikte araştırma, sondaj üzere iş birliğine gitmesini hedefliyor” kelamlarına atıfta bulunan uzmanlara nazaran mutabakat ile iki ülke gerek denizde gerekse karada artık bir arada sondaj çalışmaları yapabilir.
Öte yandan, Doğu Akdeniz’de hidrokarbon kaynakları ile ilgili son yıllardaki tartışmalar ve uğraşın İsrail’in çıkardığı gazın ve Mısır’ın gazının pazarlara nasıl taşınacağı sorunu ile başlayan bir süreç olduğunu hatırlatan Bıçakçı, İsrail’in Türkiye ile ilgilerinin kötüleştiği periyotta alternatif arayışlara girdiğini ve bu işbirliğini Yunanistan ve Kıbrıs’la kurduğunu belirtiyor.
İsrail, Kıbrıs Rum İdaresi ve Yunanistan, Doğu Akdeniz’de keşfedilen gazın Avrupa’ya taşınması için ABD’nin dayanağıyla Türkiye’yi devre dışı bırakan EastMed Boru Çizgisi Projesi’ni ortaya atmış lakin Washington takviyesini sonradan çekmişti.
Bu durumu “Güç dönüştürücülerinden bir tanesi çekilince bir alan boşaldı” kelamlarıyla özetleyen Bıçakçı, şu anda bağlantıların olağanlaşmasına ve karşılıklı ziyaretlere karşın İsrail tarafının hala Türkiye ile güç işbirliği için “yoğurdu üfleyerek yeme” niyetinde olduğuna işaret ediyor.
Mutabakat gerginliği tırmandırır mı?
Peki bu son mutabakat Türkiye ile Yunanistan ortasında esasen gergin olan münasebetleri daha da tırmandırır mı?
Libya Masası isimli niyet kuruluşunun lideri Mohamed Eljarh, Türkiye’nin bu son teşebbüsünü hem Libya’daki barış ve istikrarı tehdit eden hem de daha geniş olarak Doğu Akdeniz’de gerginliği tırmandıracak bir faktör olarak görüyor.
Eljarh mutabakatla ilgili olarak ayrıyeten “Türkiye, Doğu Akdeniz’deki stratejik çıkarlarını güçlendirmek için hesaplanmış riskler alabildiğini ve Libya’daki pozisyonunu güçlendirdiğini bir sefer daha kanıtladı. Bu yaklaşım, AB ve üye devletlerin riskten kaçınma stratejisiyle taban tabana zıt” yorumu yapıyor.
Dış Siyaset ve Güç Uzmanı Aydın Sezer ise durumun gidişatının biraz da arama ve sondaj çalışmalarının yapılacağı alanlara nazaran değişebileceğini belirtiyor. Sezer şöyle konuşuyor:
“Bu alanlar şayet Libya’nın karasularının içerisinde ise buna kimsenin itiraz etmemesi gerekiyor. Zira Libya egemenlik alanında istediği ülkeyle iş birliği yapabilir. Lakin şayet bu faaliyetler tartışmalı alanlarda yapılacak olursa o vakit iş değişebilir ve o vakit önemli bir sorun çıkabilir.”
Libya’nın kıta sahanlığının bir kısmı, 2020’de imzalanan Yunanistan-Mısır mutabakatı mucibince Yunan tarafında kalan bölge ile çakışıyor.
Bu ortada Türkiye ile Yunanistan ortasındaki sıkıntıların alevlenmesinde başka etkenlerin yanı sıra iki ülkede seçimlerin yaklaşmasının değerli olduğu da düşünülüyor.
Bıçakçı, seçime yaklaşırken gerginliği tırmandırmanın siyasetçilerin işine yarayabileceğine işaret ederek, şu yorumu yapıyor:
“Son bir yıla girdik. Sprint atanlarda da son dört yüz metre çok kıymetli olduğu üzere şu anda halkı mobilize edecek bir şey aranıyor. Petrol öyküsü de bizim 100 yıllık öykümüz. ‘Petrol bulduk, çıkarıyoruz’ denmesi heyecan yaratabilir, çıkmazsa da oradan oluşabilecek çatışma da insanları heyecanlandırabilir.”
Trablus’un mutabakat için yetkisi var mı?
Bu ortada mutabakatın imzalandığı Libya hükümetinin buna yetkisinin olup olmadığı ya da meşruiyeti de çok tartışılan bir öbür bahis.
Libya’da hala iki modüllü bir siyasi atmosfer kelam konusu. Muammer Kaddafi’nin devrilmesinin akabinde iç savaşa sahne olan ülkede 23 Ekim 2020’de ateşkes imzalanmıştı. 2021 yılı sonunda yapılması planlanan seçimlere kadar Ulusal Birlik Hükümeti başbakanlığına Trablus’ta Abdülhamid Dibeybe getirilmiş fakat seçimler gerçekleştirilememişti. Bu nedenle Bingazi’deki rejim de Fethi Başağa’yı kendi başbakanları olarak atamıştı.
Yunanistan ve Mısır, Türkiye’nin mutabakatı imzaladığı Trablus merkezli hükümetin rastgele bir milletlerarası muahede ya da mutabakat muhtırası imzalama yetkisine sahip olmadığını savunuyor. Yunanistan Dışişleri Bakanı Nikos Dendias’ın da bu Pazar günü Kahire’ye giderek son gelişmeyi Mısırlı mevkidaşı ile ele alması bekleniyor.
ABD de mevzuya ait yaptığı açıklamada, “Libya Siyasi Diyalog Forumu’nun, Libya Ulusal Birlik Hükümeti’ne ülkenin dış bağlarına müdahale ya da uzun vadeli yükümlülükler doğuracak yeni mukaveleler imzalamama yükümlülüğü getirdiğini” belirtti.
DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Mohamed Eljarh da mutabakatın imzalandığı Libya Ulusal Birlik Hükümeti’nin yetkisinin Libya Siyasi Diyalog Forumu’nun yol haritasında belirtildiği üzere Haziran ayında sona erdiğini söylüyor.
Eljarh, Libya’yı seçimlere götürmeyi amaçlayan Libya Siyasi Diyalog Forumu toplantılarının belirlediği yol haritasının altıncı hususunun onuncu fıkrasında “hazırlık evresinde yürütme makamı, Libya devletinin dış bağlarının istikrarına ziyan verici yahut devlete uzun vadeli yükümlülükler getiren yeni yahut eski mutabakatlarla ilgili kararlar almayacaktır” ibaresinin yer aldığına da dikkat çekiyor.
Birleşmiş Milletler himayesinde Cenevre’de imzalanan mutabakat ile uzlaşılan geçiş sürecine ait yol haritasının müddeti 21 Haziran 2022’de dolmuş ve bu da Libya’da Ulusal Birlik Hükumetinin meşruiyeti gündeme getirmişti.
Aydın Sezer de Türkiye’nin bu mutabakata kadar taraflar ortasında izafî olarak tarafsız bir profil çizdiğini fakat son imza ile bu çizginin bozulduğunu belirtiyor. Dibeybe ile ilgili şu anda bir legallik tartışmasının sürdüğünü ve gerisinde itimat oyu bulunmadığını söyleyen Sezer, imzalanan son mutabakattan Dibeybe’nin kendi bakanlarından kimilerinin bile haberi olmadığını ve bunun da eleştirildiğini kaydediyor.
Sezer mutabakatı “Türkiye’nin genel olarak son periyotta attığı adımlarla büsbütün çelişen ve tek kalemde Mısır’ı, Birleşik Arap Emirlikleri’ni ve Libya’daki öbür hükümetin başbakanı Fethi Başağı’yı ve Rusya’yı karşısına alacağı bir süreç” kelamlarıyla de yorumluyor.