Türkiye evvelce sıkıntılı olduğu birtakım ülkelerle gerisi arkasına olağanlaşma adımları atarken Cumhurbaşkanı Tayyip Erdoğan’ın en son Mısır Cumhurbaşkanı Abdülfettah el Sisi ile tokalaşması dış siyasetteki dönüşümü tekrar tartışmaya açtı. Sisi’nin akabinde Suriye Devlet Lideri Beşar Esad ile ne vakit görüşülebileceği ise ana gündem unsurlarından birisi. Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, partisinin TBMM’deki küme toplantısında bir yandan hafta sonu Suriye’yi de kapsayan hava harekatının kara ile devam edebileceğinin işaretini verirken başka yandan Esad ile görüşme sorusuna “Siyasette küslük, dargınlık olmaz. Eninde sonunda, en uygun koşulda, adımlarınızı atarsınız” karşılığını verdi.
Türkiye’nin son Şam Büyükelçisi, Emekli Büyükelçi Ömer Önhon ise “YPG’nin Suriye’de farklı yapılanmaya gitmesi temelinde Türkiye ile Esad ortasında ortak yarar var diye düşünüyorum” görüşende. Önhon, Suriye ile olağanlaşma adımlarının parametreleri, bölgedeki YPG varlığı, Türkiye’nin desteklediği muhalifler ve sığınmacılar sıkıntısı, Suriye idaresinin Türkiye ile görüşmeyi isteyip istemeyeceği hususlarında DW Türkçe’nin sorularını yanıtladı.
DW Türkçe: En son Sisi ile görüşüldü, fakat Suriye ile olağanlaşma sürecinin daha sıkıntı olacağı söyleniyor. Size nazaran Türkiye ile Suriye ortasındaki en problemli alanlar neler?
Önhon: İki ülke ortasında birçok ele alınması gereken sorun var. Bu krizden bu yana geçen müddet zarfında yaşanan olaylara bakarsanız birçok sıkıntı olduğunu görüyorsunuz. Fakat bir kıymet sırası yapmak gerekirse, güvenlik sorunu yani YPG ve IŞİD ile sığınmacılar sorunu en öncelikli mevzulardan ikisi.
2019’dan yana süren istihbarat görüşmelerinde bu hususlar da ele alındığını kestirim ediyoruz. YPG ile ilgili mevzu nasıl çözümlenebilir iki ülke ortasında? Zira YPG ile Esad idaresinin de bir alakası var sonuçta.
Ortada son derece iç içe geçmiş, karmaşık bir tablo var. Suriye rejiminin YPG ile ilgide olması aslında yeni bir şey değil, evvelden beri münasebetleri vardı. Mesela Kamışlı’da her vakit rejimin mevcudiyeti vardı. Havaalanının denetiminden tutun, istihbarat binasının YPG muhafazasında rejim güçleri tarafından yönetilmeye devam etmesi üzere. Ayrıyeten Fırat’ın doğu tarafındaki petrol yataklarından çıkarılan yani YPG’nin çıkardığı petrolün rejime de satıldığını herkes pek net formda biliyor. Onun dışında bilhassa 2019’daki harekattan sonra rejim askerlerinin sondaki kimi bölgelere daha görünür bir biçimde geri döndüklerini de biliyoruz. Yani rejimle YPG ortasında aslında daima bir dirsek teması olmuştur, bu yeni bir şey değil. Bu işin bir boyutu. İşin öbür boyutunda ise YPG’nin ileride Suriye’den başka bir yapılanmaya gitmesi yolunda bir maksadı olduğu takdirde, ki o denli bir emeli da olabilir, bunun Suriye idaresi tarafından beğenilen karşılanmayacağını ve kabul edilebilir bir şey olmayacağını düşünebiliriz. Hasebiyle YPG’nin Suriye’den başka bir yapılanmaya gitmesi temelinde Türkiye ile Esad idaresi ortasında ortak bir yarar var diye düşünüyorum.
YPG sorunu ile ilgili olarak yalnızca Esad idaresi ile görüşmek kâfi olacak mı? Zira IŞİD ile çaba çerçevesinde ABD’nin de büyük dayanağını alıyorlar.
ABD’li yetkililer tarafından yapılan açıklamalarda daima söyledikleri “bizim için Suriye’de IŞİD önceliklidir” kelamı. “IŞİD’in canlanmaması, tekrar güçlenmemesi önemlidir” diyor ve bu çizgi üzerinden gidiyorlar. YPG’yi de IŞİD’e karşı çabada bir ortak olarak görüyorlar. Artık öbür taraftan da YPG bunu pek hoş kullanıyor. “Biz sizin ortağınızız, şayet biz zayıflarsak IŞİD’le uğraşınız zayıflar” diye. Halbuki Türkiye aslında IŞİD’e karşı uğraş eden ve kara harekâtı manasında yüz yüze IŞİD’le savaşan tek ülke.
Ama birinci başlarda Türkiye’ye yönelik IŞİD’le kâfi bir uğraş yapmadığına yönelik tenkitler de vardı.
Türkiye için IŞİD her vakit tehdit olmuştur. 2015-2016’ta Türkiye’de yapılan terör operasyonlarına ya da terör hücumlarına baktığınız vakit bunun gerisinde daima iki örgüt var. Ya YPG ya da IŞİD. IŞİD’in Musul Başkonsolosluğunu basması, oradaki çalışanı rehin alması da var. Yani IŞİD, Türkiye için her vakit bir tehdit olmuştur. Türkiye “IŞİD’le savaşmayalım” demiyor, “IŞİD’le savaşalım” diyor. Zati memleketler arası koalisyonun da bir modülü. Lakin bir terör örgütünü bitirmek için diğer bir terör örgütüyle üstlerine gitmeyelim görüşünü savunuyor. Yani IŞİD’le savaşması PKK’nın, YPG’nin terör örgütü niteliğini ortadan kaldırmıyor.
Peki Türkiye bu görüşlerine ABD’yi ikna edebilir mi?
ABD ne istiyor onu da bilmek lazım. Lakin her şeyimizi de ABD ne istiyor diye ayarlayacak değiliz, sonuçta ulusal çıkarlarımız öncelikli. ABD’nin oradaki niyeti nedir, büyük fotoğraf onun gözünde nedir ona bakmak lazım. IŞİD’e karşı gayret şayet öncelikleri ise bizim de IŞİD’e karşı gayret önceliklerimizden biri. ABD’nin orada kalmak istemesinin bir öbür nedeni de muhtemelen İran’la ilgili korkuları. Orası tam İran’ın Şii jenerasyonu denilen bölgesinde, o mülahazayla da hareket edebilir. Ancak sonuçta Türkiye’nin o bölgeden kaynaklı terör karşısındaki savunma hakkı konusunda ABD’nin karşı çıkmaması lazım. Sonuçta terörle gayret ediyoruz biz de.
Genel olarak bir dönüşüm var dış siyasette. Esad ile görüşmeyi de siz bu çerçeveye mi koyuyorsunuz ve başka taraftan Esad’ın Erdoğan ile görüşmek için çok istekli olmayabileceği de söyleniyor, sizce Esad ister mi görüşmeyi?
Bunu söylemek çok güç. Zira bir hususta tek bir fikir olmaz. Mesela Suriye’de birinci bu olaylar başladığı vakit da “olayları güç kullanımı yoluyla mı bastıralım yoksa göstericilerin taleplerini bir ölçüde de olsa karşılama yoluna mı gidelim?” diyen iki küme ortasında çekişme oldu. Sonuçta güç yoluyla bastıralım diyenler üstün çıktı. Artık burada da “Türkiye’yle bağlantıları her şeye karşın düzeltelim” diyenler de vardır, “Türkiye’yle ilgileri düzeltmeyelim, yaptıklarını unutmayalım” diyenler de. Artık bu iki görüşten hangisi daha üstün çıkar bilmiyorum. Sonuçta iki komşu ülke ortasında bağlantılar kesinlikle bir halde aşikâr bir noktaya gelecektir bir müddet sonra. Ancak kim daha istekli, kim değil konusunda Türkiye tarafından baktığınızda hükümetin dış siyasette “biz herkesle ilgileri düzeltiyoruz, kıymetli olan Türkiye’nin çıkarlarıdır” diye bir atılım yapma imajı verdiğini izliyoruz. En son Sisi’yle el sıkışılmasının akabinde Esad ile de ortayı düzeltme uğraşına, seçimler öncesi “bak hükümet dış siyasette istediği şeyi, istediği vakit yapabiliyor” bildirisini verip seçmen nezdinde bir puan toplaması nazarından da bakılabilir. Öbür taraftan Esad bu kadar vakit sonra Türkiye kaynaklı zahmetlerle yüzleştikten sonra seçimler öncesi bu türlü bir dostluk gösterisine girmeye gerek görebilir de görmeyebilir de. Bunu vakit gösterecek.
Erdoğan bugün yine kara harekâtı işareti verdi. Fakat öbür taraftan Esad ile olağanlaşmak de isteniyor. Bu biraz çelişkili değil mi? Şam’ın kuralları vardı TSK’nın Suriye’den çekilmesi üzere.
Ben TSK’nın Suriye topraklarında kalıcı olmadığını düşünüyorum. Yani orada bir güvenlik boşluğu ve o güvenlik boşluğundan kaynaklanan Türkiye’ye yönelik tehditler var. Türkiye o güvenlik boşluğu giderilene kadar, oradan kaynaklı tehditleri durdurmak emeliyle hududun öbür tarafında konuşlandı. O güvenlik boşluğu doldurulunca, bir tahlil bulununca ve Suriye idaresi oranın denetimini ele alınca da oradan kaynaklı tehdidin önüne geçilince bizim askerlerimiz aslında orada kalmayacaklar diye düşünüyorum. Bunu aslında yetkililer de açıkladılar. Bir de yapılan harekât toprak ele geçirmek yahut orada hakimiyet kurma gayeli değil. Türkiye’ye oradan yönelen tehdidi bertaraf etmek için yapılan bir harekât. YPG’nin orada birtakım emelleri var, o bölgelerde kendi idaresini oluşturmak istiyor. Bunun Suriye’nin de çok olumlu bakacağı bir şey olmadığını düşünürsek, bir yerde tahminen çıkarlar kesişiyor noktasında düşünebiliriz.
Suriye ile ilgili bir başka sorun Türkiye’nin desteklediği muhalifler konusu. Bu sorun nasıl tahlil bulabilir?
Burada temel nokta; Erdoğan’ın Esad’la el sıkışıp sıkışmaması değil. Temel nokta Suriye’ye barış ve istikrarı getirebilecek, bu krizi sonlandırabilecek bir siyasi tahlil bulunabilir mi? Yani bu siyasi tahlil de bütün tarafları kapsıyor alışılmış. Taraflardan bir tanesi oburunu alt etti falan, onun istediği formda her şeye evrilecek diye bir şey esasen kelam konusu değil. Bütün tarafları kapsayan bir siyasi tahlil için çalışmak lazım. Bu siyasi tahlile Esad idaresi kadar muhalifler de dahil olacaktır. Hasebiyle evet, şu anda muhalifler ortasında Esad’ı bir savaş hatalısı olarak gören ve onunla hiçbir halde barış yapılamayacağını düşünen kümeler olabilir. Ancak bu süreç kendi dinamikleri içinde gelişecektir. Sonuçta tahlil dediğimizde bütün tarafları içine alan bir konseptten bahsediyoruz. Önümüzdeki devirde de bu konsept dahilinde bir tahlil bulunacaktır. Tahlilden şad olmayanlar, karşı çıkanlar kesinlikle olacaktır. Olmaya da devam edecektir. Ancak bu türlü kanayan bir yaranın bulunması bütün bölge için tehlike olmaya devam ediyor. Her an o yara daha büyüyebilir, iltihaplanabilir ve herkesi daha da çok etkileyebilir. Hasebiyle bu krizin artık sonlanması gerekiyor. Lakin o kadar çok aktör var ki ve her aktörün de öncelikleri ve gündemleri çok farklı. Bu önceliklerin ve gündemlerin bir halde bağdaştırılması en sıkıntı şey.
Son olarak sığınmacılar problemi de Türkiye’nin bir başka önceliği. Bu sorun nasıl çözümlenebilir?
Bu bahiste da kesin kararlar vermek güç. Fakat ülkesinden kaçan bir insanın tekrar ülkesine dönmesi için kendi kendine birtakım garantiler olduğunu görmesi gerekir. O teminatlar olmadan iki tarafın el sıkışması yalnızca kâfi değil gibime geliyor. Köprünün altından çok sular aktı, çok acılar kötülükler yaşandı, itimat sarsıldı. Münasebetiyle dönmesi gereken beşerler da o denli bugünden yarına dönmeyebilirler. Neler olduğunu görmeleri gerekir diye düşünüyorum.