“Dilde, işte, fikirde birlik” sözleriyle Türk topluluklarının birleşebileceği fikrini savunan, basın ve eğitim çalışmalarıyla iz bırakan Gaspıralı‘nın kanıları bugün de örnek oluyor.
Soyadını, babasının doğum yeri Kırım’ın Gaspıra köyünden alan Gaspıralı, 20 Mart 1851’de Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’de doğdu.
Gaspıralı, birinci eğitimini lokal Müslüman mektebinde aldı. Daha sonra Akmescit Erkek Okulunda (gimnazyum) okuyarak, asker olmak niyetiyle evvel Voronej’de, akabinde Moskova’daki harp okuluna kayıt oldu.
AA’da yer alan habere nazaran, ünlü düşünüre dair kimi notlar…
Gizlice Türkiye’ye gelme girişimi
Girit isyanında Rum asilere karşı uğraş eden Osmanlı askerlerine katılmak isteğiyle gizlice Türkiye’ye geçme teşebbüsünde bulunan İsmail Gaspıralı, pasaportu olmadığı için yakalandı ve askeri öğrencilik hayatı sona erdi.
Ünlü Türk düşünürü, 1868’de şimdi 17 yaşındayken Bahçesaray’a dönerek Rusça öğretmeni olarak vazife yaptı. 1872’de Paris’e giden Garpıralı, bir müddet ünlü Rus edebiyatçı İvan Turgenyev’in asistanlığını yaptı.
Dönemin değerli isimleriyle tanıştı
Gaspıralı, 1880’de geldiği İstanbul’da devrin değerli isimleri Şemseddin Sami, Ahmet Mithat ve Mehmet Emin ile tanıştı. Namık Kemal, Şinasi ve Ziya Paşa’nın önderliğindeki Genç Osmanlılar’dan etkilenen muharrir, 1881’de memleketi Kırım’a döndü.
Osmanlı aydın etraflarıyla alakaları çok ağırlaşan Gaspıralı, çeşitli İstanbul mecmualarına makaleler yazmaya başladı. Aydın çevreler tarafından pek âlâ tanınır ve hürmet görür oldu.
Milli basın ihtiyacı
Rusya Müslümanlarıyla ilgili çok sayıda yazı kaleme alan Gaspıralı, Türk ve Müslüman toplumlarında eğitim ıslahatı gerçekleştirilmesi için büyük efor sarf etti. Gaspıralı’ya nazaran okullarda Türkçe eğitim verilmeli ve ortak Türk edebi lisanının oluşmasına vasıta olunmalıydı.
Bunun yanı sıra Türk lisanı konuşan toplumların birbirinden haberdar olması için ulusal basına da gereksinim vardı. Bu gayeyle Rus yetkililerden uzun uğraşlar sonucu müsaade alarak 22 Nisan 1883’te Tercüman gazetesini çıkaran Gaspıralı, Osmanlı Türkçesi ile hazırlanan gazetede, Tatarca ve başka Türk lisanlarından de sözler kullandı. Evvel haftada bir gün çıkan gazete, 1903’te haftada iki gün basıldı, 1912’de günlük hale geldi.
Reformist eğitim insanı Gaspıralı
Gaspıralı, 1884’te Bahçesaray’ın Kaytaz Ağa Mahallesi’nde yeni sistemlerle eğitim veren okul açtı. Okuma, yazma ve başka derslerin daha kolay ve pratik bir prosedürle veriliyor olması, Çarlık Rusyası Müslüman okulları için bir ihtilal niteliği taşıyordu.
Eğitim sisteminin her şeyden evvel ana lisanın öğretimine hizmet etmesi ve dini bilgilerin yanı sıra dünyevi bilgileri de içermesi gerektiğini savundu.
“Milletimizin yapıtı lisanıdır”
Gaspıralı; “Milletimizin yapıtı olan lisanımız, edebi olarak işlenmemiş ise de eğitime ve esaslara uyabilecek bir lisandır. Çok nazik Tatar türkülerinden, Nogay cönklerinden, Kırgız ve Türkmen cırlarından anlaşılır ki şayet lisanımız usta bulup, söz alınıp işlenirse, şimdikine nazaran çok daha fazla parlak ve kullanışlı olur.”
Gaspıralı İsmail öldü
Yoğun faaliyet temposu nedeniyle sıhhati giderek bozulan İsmail Beyefendi Gaspıralı, 24 Eylül 1914’te Bahçesaray’da vefat etti. Cenazesi, Rusya İmparatorluğu’nun dört bir tarafından gelen binlerce kişinin iştirakiyle Kırım Hanlığının kurucusu Hacı Giray Han’ın türbesi yakınlarına defnedildi.
“Dilde, işte, fikirde birlik”
Hayatı boyunca “Dilde, fikirde, işte birlik” şiarına uygun yaşayan Gaspiralı, tüm Türk haklarını birlik ve dayanışmaya çağırdı. Türkistan, Mısır ve Hindistan’a giderek buralardaki Müslümanların eğitim çalışmalarına katıldı. Rusya Türklerinin eğitimi ve birleşmesi yolunda çaba etti.
İsmail Gaspıralı, Tercüman gazetesinde, bütün dünya Türklüğünün anlayabileceği ortak bir edebi lisan geliştirmeye çalıştı, bu edebi lisanın de Osmanlı Türkçesi olmasını istedi.
