“Geri Gönderme Merkezi’ nedir diye sorarsan, mültecilerin eza çektiği bir cehennem derim. Cezaevi yani, bildiğiniz cezaevi…”
Güvenlik sebebiyle ismini değiştirdiğimiz Ömer, geri gönderme merkezinde özel güvenlik vazifelisi olarak çalışıyor. Ömer’in bu kelamları, yıllar içinde biriktirdiği tanıklıklardan ileri geliyor. DW Türkçe, Türkiye’deki geri gönderme merkezlerinde (GGM) yaşanan makûs muamele savlarını araştırdı.
Türkiye’de hudut dışı edilmesine karar verilerek, idari nezaret kararı bulunan yabancılar İçişleri Bakanlığı’na bağlı GGM’lerde tutuluyor. Resmi datalara nazaran, Eylül 2022 prestijiyle toplam 20 bin 540 kapasiteli 30 GGM bulunuyor. Kelam konusu merkezlerin inşaat ve bakımı, Avrupa Birliği (AB) tarafından finanse ediliyor. Başlangıçta sığınmacılar için kabul merkezi olarak inşa edilen merkezler, 2015 yılında geri gönderme merkezlerine dönüştürüldü.
Geri gönderme merkezlerinde güvenlik, jandarma ve özel güvenlik vazifelileri tarafından sağlanıyor. Altı yıldır GGM’lerde güvenlik vazifelisi olarak çalışan Ömer’e nazaran, sıkıntılar fiziki kapasitenin aşılmasıyla başlıyor.
“Sekiz kişilik odada 15 kişi”
“Normalde odalar en fazla 8 kişi, sen oraya 15 kişi koyup kapıyı kilitlersen ne olacak? 750 kişilik yere bin 500 kişi koyarsan, ki çalıştığım bir merkezde 2 bin kişi kaldığını gördüm, sabun, şampuan, çarşaf olağan yetmez. Tabip isterler, 500 beşere bir hekim gelir. Mülteciler gereksinimi karşılanmayınca bize patlıyor.”
Güvenlik sebebiyle ismini değiştirdiğimiz, Ankara Akyurt GGM’de 36 gün tutulan Yasir de geri gönderme merkezlerindeki koşulların güç olduğunu anlatıyor. Odaların 10-12 kişilik olduğunu fakat genelde daha fazla kişinin kaldığını belirten Yasir, kapasite yetersizliği nedeniyle yerde yatanlar olduğunu söylüyor.
“Ben de bir hafta yerde yattım. Koşullar çok güç. Muamele sıkıntı. Dövmek de var hakaret de. Ben çok hakaret edildim ancak dövülmedim. ‘İhtiyacım var’ desen, ‘Biz mi seni buraya getirdik’ deniliyordu. Hudut dışı tehdidi daima var.”
“Güvenlik vazifelilerinin dövdüğüne şahit oldum”
GGM’lerde azap ve makûs muamele yaşandığı savları vakit zaman basına yansıyor. Yasir de, Ankara Akyurt GGM’de kaldığı sırada bir şiddet olayına şahit olmuş.
“Bir Cezayirli sigara içti diye dövüldü. Kameranın görmediği odadaydık. Güvenlik vazifelileri yere yatırıp üstüne çıktı. Diğerleri da gördü. ‘Şikayetçi olursan ben şahit olabilirim’ dedim fakat istemedi, ‘Allah’a kalsın’ dedi. Ben merkezden çıktığımda hâlâ oradaydı, ülkesine gitmeyi planlıyordu.”
Yasir, Cezayirli mültecinin dayak sonrası revire götürüldüğünü, pansuman yapıldığını, görevlilerin ise şikayetçi olmaması için kendisinden özür dilediğini söylüyor. Duvarlarda şiddet olaylarının yaşanmaması ya da yaşanması durumunda tutanak tutulması gerektiği üzere ihtarların yer aldığını ekleyerek, “Yazılar çok hoş fakat davranış çok berbat” diyor.
İzmir Barosu’ndan Ayşegül Karpuz da Muğla Ula Geri Gönderme Merkezi’nde 6 Kasım’da yaşandığı sav edilen bir şiddet olayını anlatıyor.
“Müvekkilimin aktardığına nazaran, bir küme mülteci, telefon talebi reddedilince ses çıkararak bu hukuka muhalif uygulamaya direnmiş. Bunun üzerine jandarmalar coplarla saldırmış. İnsanlık dışı muameleler, temel haklara ulaşamamakla başlıyor.”
Personel yetersizliği nedeniyle GGM’lerde tutulan şahıslara haklarındaki hukuksal süreçler konusunda aktif bir bilgilendirme yapılmadığı avukatlar tarafından sıklıkla lisana getiriliyor. Kimi müvekkillerinin “koşulları daha öngörülebilir olduğu” için cezaevlerinin daha güzel olduğunu söyleyen avukatlar var.
Kayseri Barosu’ndan avukat Ozan Can Çimen, mültecilere hudut dışı sürecinin nasıl ilerleyeceği ve hakları konusunda bilgilendirme yapılmadığını, tercüman yetersizliğinin GGM’lerde yaygın bir sorun olduğunu söz ediyor. Özel güvenlik vazifelisi Ömer de birden fazla meslektaşının lisan bilmediğini ve tercüman sayısının yetersiz olduğunu söylüyor.
“Havluda bile AB logosu var”
Son kullanma tarihi geçmiş yemeklerin verildiği, porsiyonların az ve yetersiz olduğu, mültecilerin uzun müddet havalandırmaya çıkarılmadığı, gazete ve kitap bulunmadığı, görevlilerin insani olmayan muamelelerde bulunduğu da DW Türkçe’nin görüştüğü mülteci ve avukatlar tarafından sıklıkla lisana getirilen beyanlar ortasında.
Yasir’in ve DW Türkçe’nin konuştuğu mültecilerin anlatımına nazaran, Avrupa Birliği tarafından finanse edilen merkezlerde yatak, havlu, battaniye üzere eşyalarda bile AB logosu var. Avrupa Birliği, 2016’dan evvel GGM’ler için Türkiye’ye yaklaşık 90 milyon euro dayanak sağlamış, Aralık 2021’de ise merkezlerin uygunlaştırılması için Türkiye’ye 30 milyon euro daha kaynak ayrıldığını açıklamıştı.
“Geri dönüşe mecbur kılınan merkezlere dönüştü”
Avukat Ayşegül Karpuz’a nazaran, geri gönderme merkezleri yabancıların “gönüllü geri dönüşe mecbur kılındığı” merkezlere dönüşmüş durumda. “Özgür kalmak istiyorsan geri dönersin, yoksa burada kapalı kalırsın’ merkezine dönüştü” diyor.
Avukat Ozan Can Çimen de müvekkillerinden, “Seni zati gönderirler, “Davalar kabul olmuyor, burada altı ay kalacağına kendin git” üzere yönlendirmelerle ruhsal baskı yaratılarak istekli geri dönüş evraklarının imzalatıldığı, imzalamayanların şiddete maruz kaldığı istikametinde duyumlar aldıklarını söylüyor.
Çimen ayrıyeten, bir resmi toplantı sırasında kimi GGM yetkililerinin kelamlı ya da fizikî olarak çizgiyi aşabildiğinin fakat bunun kurum içinde halledilmeye çalışıldığının itiraf edildiğini de aktardı. Lakin kelam konusu hareketlerin ispatı güç olduğu için avukatların harekete geçmesi her vakit mümkün olmuyor.
GGM ziyaretleri, Göç Yönetimi’nin müsaadesine tabi. Lakin DW Türkçe’nin görüştüğü avukatlar, barolara müsaade verilmediğini belirterek, hak ihlallerinin boyutu hakkında bilgi edinemediklerini söyledi. Fakat az de olsa geri gönderme merkezlerinde yaşanan olaylar ortasında yargıya yansıyanlar var.
AYM “Eziyet” dedi, lokal mahkeme beraat ettirdi
Kazakistanlı Yeldos K., mahkemeye başvuran mültecilerden biri. K., Aşkale GGM’de “ellerinden ve ayaklarından zincirlenerek 10 günden fazla müddet çok soğuk tek kişilik hücrede tutulduğu” teziyle cürüm duyurusunda bulundu. Lakin sözü alınırken şikayetçi olmadığını söyledi. Argümana nazaran, GGM’de birlikte kaldığı kişinin kaçmasına yardım ettiği gerekçesiyle el ve ayakları kelepçeli şekilde çok soğuk ve küçük bir hücreye hapsedilmişti. Mahkeme tutanaklarında, Aşkale GGM Müdür Vekili Adil Altın’ın Kazak mülteciye “Kötü muameleye maruz kalmadım’ diyeceksin, yoksa seni Kazakistan Konsolosluğu’na vereceğim” dediği, konsolosluk yetkililerinin kendisini ikna etmeye çalıştığı ve bu nedenle savcıya palavra tabir vermek zorunda kaldığı yansıdı. Yeldos K.’nın şikayetine takipsizlik verildi. Avukatı, Anayasa Mahkemesi’ne (AYM) başvurdu. AYM, tesirli bir ceza soruşturması yürütülmemesi nedeniyle eziyet yasağının ihlal edildiği sonucuna vardı.
Kararda, “GGM’lerde kamu vazifelilerinin yetkilerini temel hak ve özgürlüklere hürmet çerçevesinde kullanılması gerekmektedir. Başvurucunun 10 gün boyunca ceza infaz kurumlarındaki müşahade odası şeklinde dizayn edilmiş olan ilgi odasında tutulduğu, bu odada kaldığı sürece GGM’de kalan diğer kişilerle, ailesiyle ve yasal temsilcisiyle iletişim kuramadığı, odada radyo, televizyon, telefon üzere iletişim araçları bulunmadığı, yemeklerini ilgi odasında yiyen başvurucunun açık havaya çıkartıldığına dair bir kanıt de olmadığı anlaşılmaktadır. İlgi odası olarak isimlendirilen odada 10 gün boyunca tutulma şeklinde gerçekleşen müdahalenin niteliği ve mühleti prestijiyle eziyet olarak nitelendirilebileceği kanaatine varılmıştır” tabirleri yer aldı. AYM kararının akabinde açılan davada tanıklık yapan GGM vazifelileri, “ilgi odası” diye tabir edilen hücrelerde kalan şahıslara kendilerine ziyan vermelerini engellemek hedefiyle kelepçe takıldığını söyledi. Erzurum 4. Ağır Ceza Mahkemesi de kelepçelemekteki hedefin “eziyet etmek olmadığına” hükmetti ve Aşkale GGM Müdür Vekili Adil Altın beraat etti.
İntihar olayı: “Ortada cürüm ve hatalı yok”
GGM’lerde şiddet olaylarının yanı sıra kuşkulu vefat ya da intihar olaylarının da yaşandığı argüman ediliyor. 22 yaşındaki G.H., GGM’de intihar ederek hayatını kaybetmiş bir İranlı. Teze nazaran, Nisan 2017’de hudut dışı edilmek üzere Silivri GGM’ye götürülen G.H., öbür mülteciler akşam yemeği için odadan ayrıldığında kendini asarak intihar etti. Savcılık, “Maktulün vefatına sebebiyet veren asının bütünüyle kendi kusurundan kaynaklandığı, olayın meydana gelmesinde diğer bir kimsenin kast yahut kusurunun bulunmadığı, ortada cürüm ve hatalı olmadığı” gerekçesiyle kovuşturmaya yer olmadığına hükmetti.
Olayla ilgili mülkiye müfettişi görevlendiren İçişleri Bakanlığı da süreçlerde mevzuata terslik yahut hata ögesi bulunmadığına, disiplin soruşturmasına gerek olmadığına karar verdi. Öte yandan, G.H.’nin intiharında yönetimin hizmet kusuru bulunduğu teziyle İstanbul 12. Yönetim Mahkemesi’nde dava açıldı lakin dava temelden reddedildi.
İtirazın da reddedilmesi üzerine avukat Ali Abbas Piltan, AYM’ye başvurdu. Müracaatında, tabip muayenesinde tercüman bulunmadığını, avukat talebi olup olmadığının sorulmadığını, idari nezaret ve hudut dışı ile ilgili olarak hukuksal istikametten bilgilendirilmediğini, yani yönetim makamlarının ömür hakkı bağlamında müdafaa yükümlülüğünü yerine getirmediğini savundu. AYM, geçtiğimiz Ekim ayında ömür hakkının ihlal edilmediğine karar verdi. DW Türkçe’ye konuşan avukat Piltan, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’ne başvuracaklarını söyledi.
Göç Yönetimi savları reddediyor
İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün (HRW) Afganların Türkiye’den geri itilmesi ve hudut dışı edilmesi ile ilgili hazırladığı raporda, GGM’lerin durumuna da değinildi. Raporda, mültecilerin anlatımlarına dayanarak Kırklareli Geri Gönderme Merkezi’nde yüzlerce kişinin yeraltında bir bodrum katında tutulduğu, Tuzla Geri Gönderme Merkezi’nde Afgan bir gazetecinin darp edildiği, Van Geri Gönderme Merkezi’nde Türkçe anlamayan bir yabancının sopalarla dövüldüğü sav edildi.
Göç Yönetimi, bu haberin hazırlandığı müddet boyunca habere husus olan makus muamele argümanlarına ait sorularımıza karşılık vermedi. Fakat İçişleri Bakanlığı Göç Yönetimi Müdürü Dr. Savaş Ünlü, HRW’ya gönderdiği mektupta, “GGM’lerde makûs muamele ve darp üzere konuların olup olmadığı TBMM İnsan Hakları İnceleme Kurulu, Bakanlığımız, Başkanlığımız, Valiliğin ilgili üniteleri ve İnsan Hakları Konseyleri, TİHEK ile memleketler arası kuruluşlar tarafından daima olarak incelenmektedir” dedi.
