İran
Bi uçtan bi uca
Vakanüvis
İran da 22 yaşındaki Mahsa Amini nin zorunlu başörtüsü Büyükesat Escort yasaları nı uygulayan Ahlâk Polisi tarafından tutuklanmasının akabinde hayatını kaybetmesiyle ilgili protestolar artarak devam ediyor
Protestolarda hayatını kaybedenlerin sayısı 20 ye yaklaşırken 500 civarında kişinin yaralandığı şovların 15 kente yayıldığı Elvankent Escort belirtiliyor Son olaylarla birlikte İran ın çok da uzak olmayan tarihiyle bugünü ortasındaki fark da dikkat çekiyor
Farklı olmayan ise iki tarihi kesitte de bayanların başrollerde olması
Baba Pehlevi yi Besevler Escort oyuna İngiliz casus sokmuştu
Uzun asırlara dayanan İran tarihinde petrol kaynaklarının bulunmasıyla birlikte Türk idaresi Kaçar Hanedanı nın 1900 lerin başında devrilmesiyle sahneye çıkan Pehlevi Hanedanı ülkeyi radikal çağdaşlaştırma sürecine sokmuştu
Büyük Britanya casusu Sir Ardeshir J Reporter aracılığıyla İngilizlere tanıtılan İstek Pehlevi 1921 de Büyük Britanya için çalışmaya başlamış 1923 yılında Başbakan yapılmış 1925 yılında da İran Şahı ilan edilmişti
İngilizlerin yardımıyla Azerbaycan ile Suudi Arabistan dan değerli büyüklükte toprak kazanan İstek Pehlevi iktidara getirildikten sonra süratle sosyo kültürel düzenlemelere başlamış iktisatta hassaten de petrol üretiminde ise İngiltere nin çıkarları doğrultusunda hareket etmişti
Çarşafa kara kefen diyordu
Baba Pehlevi İran modernleşmesi ni bayanlar üzerinde gerçekleştirmeye yönelmişti Evvel bayanları yurtdışına eğitime göndermiş akabinde da Tahran Üniversitesi ne girişlerinin önündeki pürüzleri kaldırmıştı
Çarşafa ise özel bir reaksiyon gösteren Pehlevi kara kefen dediği çarşaflar için polise konutları basma yetkisi bile tanımıştı Kurdurduğu Hanımlar Merkezi ile çarşaf aksiliğini ülke çapında bir kampanyaya dönüştüren Pehlevi Tahran Koleji ndeki bir toplantıda peçenin de yasaklandığını duyuracaktı Akabinde çıkartılan bir maddeyle bayanlar ve erkekler için Batılı kıyafetleri giyme mecburiyeti getirilmişti
Yasada erkeklerin fötr şapka giyme mecburiyeti de yer alıyordu Namaz esnasında secdede bulunan küçük taşa eğilinmesine mani olan fötr şapka mecburiyeti en fazla reaksiyon çeken uygulamalardan birisi olmuştu
Bu tipten siyasetlere karşı ağır yansılar başlayınca idaresini daha da sertleştiren Baba Pehlevi bir defasında Kum kentini ziyaretinde eşinin saçları göründüğü için kendisini ikaz eden bir din adamını bastonuyla dövmüştü
Anneannem peçesi zorla açılacak diye yıllarca sokağa çıkmamıştı
İran da rejimin değişmesinin akabinde ülkeyi terk edip ABD de akademisyenlik yapan yıllar sonra da İranlı bayanlar üzerinde inceleme yapmak üzere İran a dönen Haleh Esfandiari verdiği bir röportajda Baba Pehlevi nin toplumda bilhassa de bayanlarda yol açtığı travmaları kendi ananesi üzerinden şöyle anlatmıştı
Anneannem peçenin kaldırıldığı günden İstek Şah ülkeyi terk ettiği güne kadar meskenden çıkmayı reddetti Anneannem üst sınıfa aitti bu yüzden meskende kalıp dışarı çıkmamak için gerekli imkânlara sahipti Lakin bu imkâna sahip olmayan sıradan İranlı bayanlar peçeyi terk etmeye ve aşağılanmış bir biçimde sokaklara çıkmaya zorlandı
İngilizler çekil dedi mezarı üç kere yer değiştirdi
Şahın mescitlere sandalye koyması ise bardağı taşırmış bu nedenle Meşhed de büyük çaplı bir isyan çıkmıştı Rejim biraz geri adım atmak yerine uygulamaları daha da sertleştirmiş erkeklerin kamusal alana çıkarken eşlerini başları açık bir biçimde yanlarında getirmeleri üzere kararları yürürlüğe koymuştu
Bu ortada II Dünya Savaşı kurallarında İran ın birçok bölgesini işgal eden Sovyetler ve İngilizler savaş sonrası için İran da kısmi bir idare değişikliğine karar vermişti
Şahın sert siyasetleri İngilizlerin işini daha da kolaylaştırmış ve daha ılıman gördükleri Muhammed İstek Pehlevi lehine tahttan ayrılması için Baba Pehlevi ye baskı yapmışlardı İngilizlerin Şaha gönderdikleri mektup şöyleydi
Majesteleri varisi olan oğlu lehine tahttan çekilebilir mi Onun hakkında yüksek bir görüşümüz var ve konumunu sağlayacağız fakat Majesteleri öbür bir tahlil olduğunu düşünmemeli
Gelişmeler üzerine sürgüne gitmeyi de kabul eden İstek Pehlevi Afrika açıklarındaki sömürge adası Mauritius a yerleşmişti Akabinde Güney Afrika nın Johannesburg kentine yerleşen İstek Pehlevi 26 Temmuz 1944 te geçirdiği bir kalp krizi sonrası öldü Vefatından sonra cesedi Mısır a götürüldü burada mumyalandı ve bir mescitte bekletildi Mayıs 1950 de kalıntılar İran a gönderildi mumyaları söküldü ismine büyük unvanı eklenerek Ray da yaptırılan bir türbeye gömüldü
Ancak Ayetullah Humeyni nin İran a dönmesinin akabinde cesedi tekrar Mısır a yollandı Gelişmelerin akabinde İngilizlerle anlaşarak iktidara geçen Muhammed İstek Pehlevi de tıpkı babası üzere müfrit bir modernleşmeciydi Oğul Pehlevi yine babası üzere çağdaşlaşmayı bayanlar üzerinden bayanların ne giyip ne giymeyeceklerine karar veren bir yaklaşımla yürütmüştü
İnsan Hakları Bildirgesini Destekleyen Bayanlar Birliği nin kurulmasına önayak olan Muhammed İstek Pehlevi daha sonra Bayan Örgütleri Yüksek Konseyi ni oluşturarak başına kız kardeşini getirmişti Konsey öncelikle bayanların oy hakkı üzerinde çalışmaya başlamıştı Devirde birinci bayan yargıçlar de atanmış ve bunlardan biri olan Sevecen Ebadi Nobel Komitesi tarafından 2003 yılında Nobel Barış Ödülü ne layık görülmüştü
Pehlevi nin birinci bayan bakanı kurşuna dizildi
Muhammed İstek Pehlevi 1960 ve 70 lerde kürtajla ilgili bir cezayı kaldırmanın da ortalarında olduğu yeni düzenlemeler getirmiş diğer siyasetleriyle birlikte bayanların toplumsal hayatta daha görünür hale gelmesini amaçlamıştı
Bu doğrultudaki uygulamaların sonucunda 1977 yılında yüksek öğretim sistemi her üç üniversite öğrencisinden birinin kız öğrenci olacağı halde düzenlenmişti Birebir yıllarda 22 bayan parlamentoya girmiş bayan bakanlar görevlendirilmeye başlamıştı
Ayrıca müsteşarlar valiler büyükelçiler bayanlar ortasından da atanmaya başlamış beş yerde de belediye başkanlığına bayanlar seçilmişti İran Şahı Muhammed İstek Pehlevi nin atadığı birinci bayan bakan olan Farrukhorra Parsa Ayetullah Humeyni nin İran a dönmesinin akabinde Mayıs 1980 de kurşuna dizilerek idam edilmişti
Muhammed İstek Pehlevi bilhassa 1970 lerden itibaren sert seküler programlarını artırmıştı Zorba çağdaşlaşma ve sekülerleşme siyaseti İsrail le yakınlaşması ABD ve İngiltere nin iktidarını desteklemesi klâsik tüccar sınıfıyla çatışması kendisi ailesi ve yönetici seçkinle ilgili yolsuzluk hususları nedeniyle evvelce yer altında olan muhalefet giderek görünür hale gelmişti
Komünist Tudeh Partisi’ni yasaklaması komünistlerle dini çevrelerin ittifakını sağlarken istihbarat örgütü SAVAK ın muhalifler üzerindeki acımasız operasyonları da Şah için alarm zillerinin çalmasına yol açmıştı
Babası üzere apar topar ülkeden kaçtı
1979 yılına gelindiğinde ise siyasi muhalefet idareye el koydu Muhammed İstek Pehlevi 16 Ocak ta İran ı terk etmek zorunda kaldı Daha sonra ülkede monarşiye son verilerek İmam Humeyni önderliğinde cumhuriyet ilan edildi Gıyabında idam cezasına çarptırılan Şah siyasi sığınmacı olarak kabul edildiği Mısır’da 1980 yılında öldü
1979 da idare değişince bayanlar ortamdaki özgürlüğün kendilerine de yansıyacağını düşündüler Lakin vakit içerisinde evvelce seküler dayatmalarla karşılaşan muhafazakâr bayanlara yapıldığı üzere bu sefer da seküler kalmak isteyen ya da en azından İslami çerçevede günlük hayatın içinde yer almayı amaçlayan İranlı bayanlar yeni idarenin sert kısıtlamalarıyla müsabakaya başlamışlardı
Son analizde İranlı bayanlar geçmiş yıllarda çok süratli ve agresif ilerleyen Batılılaşma ya karşı direnmiş idare değişikliği sırasında dini bölümlerin yanında yer almış lakin rejim değiştikten sonra bu sefer da idarenin dini gerekçeli baskılarıyla karşı karşıya kalmıştı
Süreçte bu siyasetlerde esnetmeler olduysa da vakit zaman görülen münferit baskılar alttan alta hoşnutsuzluklara yol açmaktaydı İşte hayatını kaybeden Mahsa Amini nin şahsında başlayan son olaylar böylesi bir toplumsal hafıza art plan ve yerde patlak verdi
George Liston Seay Dialogue Programı Haleh Esfandiariyle Röportaj Kadınlar ve İran İslam Devrimi Wilson Center Radio 13 Ekim 1997
Encyclopdia Iranica Feminist Hareketler Pehlevi Dönemi Maddesi